پنج قانون علاقه مندسازی کودکان به عبادت

ابراهیم اخوی

1. جذب، آموزش، رفتار
در گام نخست لازم است برای کودکان نسبت به مسائل دینی، جاذبه ایجاد کرد. بعد به آنها به فراخور توان ذهنی شان، آموزش لازم را در نظر گرفت و سپس انتظار رفتار دینی داشت. برخی متأسفانه بدون لحاظ این مراحل، مستقیم به بخش پایانی کار می روند و انتظار دارند کودکان بی چون و چرا، به همه رفتارهای دینی واکنش مثبت نشان دهند. گام اول و دوم در سخن پیامبر اعظم (ص) چنین آمده است:« کودکانتان را گرامی بدارید و آنان را خوب تربیت کنید».
سطح آموزش برای کودکان متفاوت است. کودکی که خود را در کنار عبادت والدین و در جمع های معنوی می یابد، زمینه بیشتری برای پرسشگری درباره دین و امور دینی در او شکل می گیرد. به عنوان مثال، وقتی دختر یا پسر کوچک شما در ماه مبارک رمضان، شما را در برنامه های مسجد همراهی می کند، زمینه بیشتری برای پرسیدن برایش پدید می آید؛ از این رو لازم است خود را برای پاسخگویی به سؤالات دینی کودک آماده سازید. آگاهی کودکان از چگونگی انجام فرایض دینی و نیز دانستن فلسفه انجام آن به گونه ای محدود، می تواند مشوق خوبی برای انجام این کار و استمرار آن باشد. مثلا درباره نماز خواندن یا روزه تمرینی کودکان، اگر در سن مطالعه هستند، کاب های مناسب تهیه کنیم و در مناسبت هایی به آنان هدیه بدهیم.


2. تشویق به جای تحمیل
برخی از پدر و مادرها، به خوبی از شیوه تشویق کودک بهره مند می شوند. این تشویق ها می تواند کلامی و غیر کلامی باشد. مثلا دختر خردسالی که در کنار مادر به نماز ایستاده، می تواند بعد از نماز با این جملات تحسین شود:« تو توی این چادر نماز مثل فرشته ها شدی! وقتی دست های کوچکت را برای دعا بالا می گیری، خیلی زیبا می شوی، از وقتی که با من نماز می خوانی، احساس می کنم که دوست داشتنی تر شدی.» همچنین می توان به صورت متناوب هدیه هایی را به کودکان داد و آنان را بدین وسیله به خاطر رفتار خوب شان تشویق کرد. مثلا در روز عید فطر به کودکی که برای اولین بار تجربه روزه داری را کسب کرده است، هدیه بدهید. توجه داشته باشید که در این زمینه از واژه جایزه استفاده نکنید، زیرا فرزندان شما را شرطی می کند، اما واژه هدیه در این زمینه مناسب تر است چون هم انگیزه رفتارشان را درونی نگه می دارد وهم از آسیب شرطی شدن و عبادت به شرط مزد آنان را دور می کند. ضمن اینکه هدیه آیینی دینی است و بار عاطفی بیشتری را دارد. وقتی کودک هنگام نماز خواندن شما جانماز می آورد و به اصطلاح خودش نماز می خواند، او را تشویق کنید و دستی بر سر و رویش بکشید. پسری که اگر خدا به من گفته نماز بخوانم برای این است که به او نزدیک شوم و تقرب پیدا کنم، به این نتیجه خواهد رسید که از این طریق از بهداشت روانی بالاتری برخوردار خواهد شد و آرامش پیدا می کند.بنابراین قطعا نماز می خواند ولی زور و تهدید، روش های نتیجه بخشی نیست. مهم ترین نته ای که کودکان باید بدانند این است که انجام فرایض دینی برای خودشان چه سودی (آرامش روحی و روانی) دارد؟ کارهای معنوی به تعمیق و تأمین بهداشت روانی کودکان کمک می کند و هیچ سودی برای دیگران ندارد. از کودکان بخواهیم انجام دادن یا ندادن فرایض دینی را با هم مقایسه نند تا خودشان نتیجه بگیرند که پایبندی به این احکام به نفع آنهاست.


3. خوشایند سازی
یکی از اصولی که سبب تکرار رفتار می شود، همراه کردن رفتار با چیزهایی است که کودک به آنها علاقمند است. مثلا وقتی کودک با شما به نماز جماعت می ایستد، اگر نماز کمی با سرعت خوانده شود و پس از نماز هم کودک مورد محبت شما قرار بگیرد، برای بار دوم هم مایل خواهد بود که نماز جماعت بخواند. ولی اگر او را در یک مجلس طولانی دعا بردید و توجهی به خستگی او نکردید، با این کار انس با دعا را از او می گیرید و رفتار دعا و نیایش در نزد این کودک عملی خسته کننده می شود. مثال دیگر، وقتی کودکی برای شرکت در مراسم مذهبی وارد مسجد می شود، زمانی که با احترام و محبت اعضای مسجد روبرو گردد، میل به تکرار این کار در او بیشتر شکل می گیرد تا زمانی که با تندخویی عده ای روبرو شود یا در مجلس برای همه چای و شربت درنظر بگیرند اما به بچه ها به بهانه اینکه فرش را کثیف می کنند، چیزی داده نشود. در دوره کودکی اساس کار و تربیت دینی کودک بر تقویت پیوند عاطفی او با دین استوار است. از این رو باید از سخت گیری نابجا پرهیز نمود. در احکام دینی ما هم این ظرافت رعایت شده است. مثلا شما حق ندارید بدون رضایت کودک در جای او بنشینید. یا دستور داده شده که به کودکان احترام بگذارید و به آنان محبت کنید. باید قبل از اینکه بچه ها به سن تکلیف برسند، آنها را برای این امور آماده نیم، یعنی فضای خانواده باید ملکوتی باشد نه اینکه به کودک پنج ساله بگوییم که باید حتما نماز بخوانی! همچنین فراهم کردن شرایط خوب برای انجام عبادت می تواند در ایجاد علاقه مؤثر باشد مثلا شب های ماه رمضان می تواند به بیداری و صبح های آن به استراحت برای فرزند نوبالغ گذرانده شود تا دشواری روزه داری برای او کمتر گردد.

4. پله پله تا قله
خداوند وظایف را بر اساس توانایی هر کسی در نظر گرفته است. این قانون خدا، در تربیت دینی هم باید مراعات شود.میزان تحمل کودک را در انجام رفتارهای دینی و عبادات در نظر داشته باشید تا میل به این کار همیشه در آنان باقی بماند. کودکی که امروز در آغاز مسیر بندگی قرار دارد، آن هم در دوره کارورزی و تجربه رفتار دینی، با یک توانایی فکری و عملی محدودی روبروست. نمی شود از این کودک انتظار داشت که همانند بزرگ سال، به عبادت بایستد و مدت زمان زیادی را همراه با حضور قلب کامل مشغول خواندن نماز باشد. یا شما را در انجام روزه های مستحبی آن هم در تابستان یا ایام تحصیل همراهی کند. برای اینکه فرزندانی با نشاط در زمینه عبادت و مسائل دینی پرورش دهیم، لازم تکالیف دینی را در نظر آنها آسان جلوه داده و یادگیری و انجام آن را در طول زمان و چند سال توزیع کنیم.


5. الگوهای خوبی باشیم
رفتارهای پدر و مادر خواسته یاناخواسته، مورد تقلید فرزندانشان قرار می گیرد. کودکان به قدری باهوش هستند که حتی می توانند احساس شما را هم از انجام یک کار درک کنند. مثلا اگر شما در خواندن نماز سستی کنید یا آن را کاری خسته کننده بدانید، با این کار به فرزندان خود یاد داده اید که نماز عملی خسته کننده و تکراری است. ولی اگر برای نماز خود ارزش قائل شدید و خصوصا بعد از به جا آوردن نماز نشاط بیشتری پیدا کردید و اخلاق تان نسبت به قبل از آن تغییر بهتری داست، کودک می آموزد که نماز شادی آفرین و محبت بخش است. همچنین ، زمانی که کودک از مادر و پدر مذهبی، رفتارهای سنجیده و عاطفی دریافت می کند و آنها را در اجرای همه جانبه دستورات خدا مصمم می یابد، شخصیت مذهبی او بهتر، سریع تر و کامل تر شکل می گیرد.